مسائل ریاضی «ظل» که از آن به مماس و «تانژانت» تعبیر می کنند از مسجد مدینه بیرون آمد و به دست ابوالوفاء بوزجانی رسید و از وی به همه ی جهان منتشر گشت؛ یعنی عمل پیامبر خاتم (ص) در بنای دیوار مسجد مدینه الگوی رهنمون استنباط و اختراع ظل (تانژانت) گردید.
قبله ی مدینه ی طیبه تنها معجزه ی فعلی (1) باقی مانده از رسول خدا (ص) است که بدون ابزارهای نجومی و تحقیق و به کار بستن قواعد هیأت و در دست داشتن امثال زیج و دیگر منابع طول و عرض جغرافیایی، آن را در نهایت دقت تعیین کرد و به سوی کعبه ایستاد و فرمود:
«محرابی علی المیزاب؛ محراب من رو به ناودان کعبه است.»
قبله ی مدینه آن چنان که رسول اکرم (ص) به سوی آن نماز خوانده است تا امروز به حال خود باقی است و دانشمندان ریاضی نامور چون ابوریحان بیرونی، با قواعد ریاضی قبله ی مدینه را چنان یافتند که رسول خدا بدون آن ها یافته بود.
علاوه بر این به دستور پیامبر، دیوار غربی مسجد مطابق با نصف النهار از شمال به جنوب کشیده شد و به اندازه ی قامت یک انسان قرار داده شد و مقرر گردید هر گاه سایه ی سمت شرق یا غرب وجود نداشت هنگام زوال است و وقتی به سمت شرق متمایل شد هنگام خواندن نماز ظهر. امروزه نیز در رصد خانه های غرب مانند گرینویچ و پاریس این روش را بهترین روش برای تعیین ظهر حقیقی می دانند. و آخر وقت [فضیلت] ظهر را زمانی قرار داد که سایه به اندازه ی دیوار شود، که در این زمان ارتفاع خورشید از افق 45 درجه است؛ چرا که در اول تابستان در شهر مدینه، ارتفاع آفتاب 90 درجه است. این وقت که آخرین وقت فضیلت ظهر است درست در وسط حقیقی میان ظهر و غروب است که پیامبر (ص) آن را اصل قرار داده و زمان های دیگر در مدینه و غیر مدینه را بر این اصل متفرع فرمود.
ابوالوفاء بوزجانی این تقسیم بندی را دریافت و عین دستور پیامبر برای نصف کردن فاصله ی بین ظهر و غروب را در مورد سایه و زاویه به کار برد؛ اندازه ی دیوار مسجد در حقیقت شعاع دایره ی مثلثاتی است که خطوط مثلثاتی را به قیاس با آن می سنجند و امروز آن را یک واحد فرض می کنند. هر گاه سایه به اندازه ی شاخص شود، یعنی طول آن به اندازه ی شعاع دایره گردد، دلیل آن است که زاویه و قوس مقابل آن 45 درجه شده است و 45 درجه نصف 90 درجه است که از افق مغرب تا وسط آسمان تصور می شود.
برخی تعجب می کنند که چرا مسلمانان خط مماس مثلثاتی (تانژانت) را «ظل» [سایه] نامیدند؛ چون راز آن را نمی دانند، و از این جا روشن شد که اصلا ظل بود که علمای ریاضی را متنبه فایده ی این خط کرد و نام آن را بر آن نهاد.
ولی اروپائیان سپس از آشنایی با علوم اسلامی – چون ریشه ی آن را نمی دانستند نام مماس و تانژانت را برای آن انتخاب کردند. همچنین روشن می شود که «جیب» و «ظل» که از آن به سینوس و تانژانت یاد می شود کشف و اختراع مسلمانان است؛ زیرا قبل از اسلام یونانیان برای حل مسائل نجومی از شکل دیگری به نام «قطاع» استفاده می کردند که هم در «مسطحات» به کار می رفت و هم در «کره»، اما کاربرد آن در نجوم مشکل بود.
در حقیقت علم مثلثات را ابونصربن عراق و ابوالوفاء بوزجانی بنیان نهادند و اروپائیان، ابوالوفاء را به همین شکل ظلی می شناسند.
منبع: گلچینی از هزار و یک نکته / حسن حسن زاده ی آملی؛ تدوین محمّد رضا نقدی /
قم/ نشر الف لام میم / چ اول/ 1390/ صص 33 تا 36
[1] [فعلی به معنای عملی، نه معنای اکنون. در کنار قرآن کریم که معجزه ی علمی و کتاب آسمانی آن حضرت است]
